ضرورت بازنگری در قانون خانواده

دکتر محمود آخوندی       

پروین بختیارنژاد، عشرت عبدالهی

لایحه حمایت از خانواده که اصلاحیه آن در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است، مخالفت های زیادی از سوی صاحبنظران حقوقی و فعالان زنان در پی داشته است. در همین زمینه با دکتر محمود آخوندی که خود در تنظیم قانون خانواده نقش داشته است، گفت وگویی انجام داده ایم که در پی می خوانید.

- قانون نویسی و تدوین لایحه خانواده چه سالی در ایران شروع شد و با چه هدفی نوشته شد؟

واقعیت امر این است که فکر تدوین لایحه یی برای خانواده جهت حمایت از بانوان از سال های قبل از انقلاب صورت گرفت و لایحه یی در آن زمان نوشته شد. آن موقع من مسوول امور پارلمانی دادگستری بودم و اشراف کامل روی این لایحه داشتم و بسیاری از مطالب این لایحه را هم من پیشنهاد کرده بودم. آن زمان با این لایحه مخالفت هایی شد. آن مخالفت ها به قدری...

جدی بود که من احساس ناامنی می کردم. بعد از انقلاب این لایحه به عنوان لایحه یی که توالی اجتماعی خوبی ندارد نادیده گرفته شد، اما به زودی دریافتند که این لایحه یک لایحه مشکل گشا بوده، لایحه یی بوده که جلوی اجحاف در حق بانوان را می گرفته، وقتی مردی بدون اطلاع زن، او را طلاق دهد بدون اینکه زن خبر داشته باشد و بدون اینکه برای طلاق دادن هیچ شرط و شروطی باشد و طلاق در ید مرد باشد، آیا این درست است؟بعد از انقلاب این لایحه و قوانین به تدریج مورد توجه قرار گرفت و قانون حمایت از خانواده را ماده به ماده و موضوع به موضوع در قوانین تزریق کردند. بعد از تحولات زیاد و بعد از نهضت بانوان در ایران در حال حاضر باید بگویم بانوان واقعاً فعالیت های جالب توجهی دارند.

- از نظر شما تفاوت زنان امروز با زنان دیروز چیست؟

زن امروزی ایران مانند سی سال پیش فکر نمی کند. او آزادی می خواهد. او در حال حاضر به این نتیجه رسیده که ازدواج یک عقد است،یک قرارداد دوطرفه است.همانطوری که ازدواج از طریق توافق دو طرف انجام می گیرد باید فسخ قرارداد ازدواج هم دوطرفه باشد. چرا طلاق ایقاع باشد، بیاییم طلاق را عقد معرفی کنیم. انحلال عقد همان طوری که انعقادش دوجانبه است فسخ آن نیز باید با توافق دو طرف باشد. این نظرات در جامعه امروزی ما بسیار تکرار می شود، ولی متاسفانه تبدیل به قانون نمی شود. در حال حاضر لایحه یی برای حمایت از بانوان تهیه شده، اما محتوای این لایحه نمی تواند مشکل گشای اساسی در ارتباط بین زنان و مردان باشد.زن به هنگام متارکه باید صدها دلیل ارائه دهد، اما مرد آزادی دارد که در صورت تمایل زن خود را طلاق دهد و دادگاه به راحتی گواهی عدم سازش و طلاق صادر می کند. این تبعیض باید از بین برود. درباره این مساله در این لایحه فکری نشده است.درست این بود که در این لایحه گفته می شد که طلاق هم عقد است و باید با توافق طرفین صورت گیرد.ما مجمع تشخیص مصلحت نظام داریم. در اینجا هم آنها باید راه حل ارائه دهند.مساله دیگری که باید مورد توجه قانونگذار قرار گیرد مشکلات مربوط به قانون مدنی است.از زمان تاریخ وقوع عقد باید مهریه به عهده شوهر قرار گیرد، اینکه پرداخت نصف آن را موکول کنند به روابط زناشویی که همیشه محل تردید است، مشکلات عملی فراوانی به وجود می آورد. قسمت اعظم مقررات این لایحه مواردی است که قبلاً وجود داشته و نکته تازه یی به آن اضافه نکرده اند حمایت اساسی در این لایحه از زنان وجود ندارد. درباره جهیزیه، نفقه، و غیره آنچه گفته شده ایجاد اختلاف است، نه حل کردن اختلاف. اینها مسائلی است که در کشور ما وجود دارد و با اینکه در قانون آمده شاید به زحمت بتوان اینها را پذیرفت.

- نگاه یک سویه به قوانین که در واقع به نفع مردان است حکایت از یک نگاه سنتی به قوانین دارد. چگونه می شود این نگاه سنتی از قوانین برداشته شود و زن و مرد به عنوان دو فرد برابر در قوانین قرار گیرند.

این امر نیاز به کار فرهنگی دارد، تا زمانی که قانونگذاری صرفاً به وسیله مردان صورت می گیرد و حکومت به دست مردانی است که نگاهی یکسویه دارند، وضع همین خواهد بود.- در تهیه این لایحه، بانوان چه نقشی داشته اند و اگر داشتند زنانی هستند که نگرش آنها همسو با مردان است. این نگاه باید تعدیل شود، آنها فکر می کنند که با تعدد زوجات و صیغه کردن مشکلات جوانان حل می شود.

من هم می گویم این راه حل خوبی است، اما این راه حل فقط برای مردان است تکلیف زنان چیست؟ الان به عنوان نکاح منقطع ازدواجی صورت می گیرد، مرد یک مدت زن را نگه می دارد و هزینه اش را می دهد و از یک زندگی مرفه بهره مند می کند، همین که مدت منقضی شد زن رها می شود. چرا فکری نمی کنند، آن آثاری که برای عقد دائم داریم، چه اشکالی دارد که برای عقد منقطع هم برقرار کنیم. اساساً در ازدواج مساله مهم رفع نیازهای جنسی نیست این یک نگرش اشتباه است.منظور از زندگی مشترک، داشتن اتحاد و توافق است که در این لایحه چنین ایده یی دیده نمی شود.

- در این لایحه به ازدواج موقت اشاره شده که ثبت آن را منوط به آیین نامه یی نموده که باید به تصویب وزیر دادگستری برسد. باتوجه به اشاره یی که شما به ازدواج موقت داشتید بعد از مدت مقتضی مرد مسوولیتی در قبال آن زن ندارد، اگر در این مدت زن باردار شود با توجه به ثبت نشدن این نوع ازدواج چه پیامدهایی را به دنبال دارد.

در حال حاضر تعداد زیادی از بچه هایی وجود دارند که محصول این ازدواج ها هستند و نه شناسنامه دارند، نه پدرشان مشخص است.قانون ما در شرایط فعلی ثبت ازدواج دائم را الزامی اعلام کرده اما ثبت نکاح منقطع را نه. وقتی اصل واقعه ثبت نمی شود سرنوشت بچه ها هم مشخص نمی شود، بعد مرد می تواند انکار کند و کار به دادگاه خانواده کشیده می شود. عقد منقطع هم باید ثبت شود البته من با اساس ازدواج موقت مخالف هستم. به فرض قبول کنیم و بگوییم این عقد هم مانند عقدهای دیگر باید ثبت شود. ثبت نشدن سبب می شود تا زن اصلی از موضوع بی خبر بماند، تعدادی از مردان هوس بازند، تمام درآمد خانواده را صرف زنی می کنند که عضو خانواده نیست، یعنی مرد درآمد خانواده را به باد فنا می دهد. باید بپذیریم آثاری بر آن مترتب کنیم.

- بهترین راهکار در این لایحه چه می تواند باشد؟

بهترین راه در این لایحه این است که در قوانین مربوط به ارث زن تجدیدنظر کنند الان در سیستم قضایی ما زن فقط یک چهارم از اعیانی را ارث می برد. در حالی که می توانستند آن را مساوی کنند.الان مصلحت نظام این است که یک مقدار به بانوان کمک شود که در این لایحه این کمک رسانی شفاف نیست. یعنی ظاهری آراسته دارد، اما در باطن پیشرفتی در مورد حقوق زنان و بهبودی در وضع آنان در این لایحه دیده نمی شود و زمانی این بهبودی حاصل می شود که به هنگام طلاق اولاً برای مردان نیز شروطی تعیین می کردند و همان شرایط فسخ نکاح که برای مردان وجود دارد، برای زنان هم وجود داشته باشد. یعنی تمام قوانین ما مخصوصاً در ارتباط با خانواده یک طرفه است. یک طرفه بودنش هم مربوط به باورهای قرون گذشته است که آنقدر نگرش ها یک سویه است که متاسفانه به صورت یک فرهنگ درآمده و وقتی صحبت از حقوق زنان می کنیم حتی در مورد نفقه هم، به جای اینکه در قانون نفقه را به عهده مردان بگذاریم می توانیم نصف دارایی دوران ازدواج را به زنان اختصاص دهیم.سن ازدواج دختران در کشور ما پایین است، چرا اجازه می دهیم دختران زیر ۱۸ سال ازدواج کنند؟ جالب توجه این است که این ازدواج از نظر شرعی معتبر است، از لحاظ قانونی نیز معتبر است. پس این شرایطی که می گذاریم برای چیست؟ آیا می توانیم بگوییم آنچه را که قانون نمی پذیرد، جنبه شرعی هم ندارد. اینجا با مشکلاتی روبه رو هستیم که بحث از آنها از قلمرو ما خارج است.

- در این لایحه، سخن از تعیین مالیات بر مهریه شده، آیا تعیین مالیات باعث کم شدن مهریه می شود، آیا مهریه های بالا حکایت از ناامنی در خانواده ها ندارد؟

درست است، اما مهریه سنگین موجب بقای خانواده می شود؟ یعنی مرد از ترس پرداخت مهریه با همسرش زندگی می کند، این زندگی زناشویی نیست. این در واقع معامله است که قابل داد و ستد است. مضافاً این که در سیستم قضایی ما بازداشت افراد مربوط به بدهی های مالی باید از بین برود. یعنی به خاطر عدم پرداخت بدهی نباید افراد را زندانی کنیم. مشکل ما جای دیگری است. در گذشته بازداشت افراد در برابر بدهی های ناشی از عقود و ایقاعات ممنوع بود.اما در مورد پرداخت مالیات، این مالیات را چه کسی باید پرداخت بکند. طبعاً باید صاحب مال پرداخت کند و زن نیز صاحب مال است. پس مالیات را نیز از همسر می گیرد و به حساب دولت می ریزد. این به نفع هیچ کدام از افراد خانواده نیست. از قدیم الایام برای مهریه مالیاتی نمی گذاشتند و جزء دیون ممتازه بود. اگر به این ترتیب عمل کنند فکر می کنم راه خطایی نرفته اند.

- برای مهریه گفته اند که باید نرخ بندی کنیم. نرخ بندی برای مهریه چه مفهومی دارد؟ من اساساً با مهریه بالا نظر موافقی ندارم، در هیچ جای دنیا هم مهریه برای زن وجود ندارد. اما اگر قرار باشد مهریه یی هم وجود داشته باشد، قانونگذار چرا مداخله می کند، طرفین با هم توافق می کنند یک مهریه یی را انتخاب می کنند. نباید اراده افراد را در تعیین مهریه از بین ببریم و جالب اینکه جدیداً گفته می شود که مقدار مهریه در دفترخانه ثبت نشود، یعنی بخشی از مهریه در دفترخانه ثبت می شود، مابقی آن به صورت سفته اخذ می شود. چه فایده یی دارد. سند رسمی این حسن را دارد که موضوع دعوا را مشخص می کند و محل انکار و تردید نیست.

- لایحه خانواده به نظر شما باید مبتنی بر چه حمایت هایی از خانواده باشد؟ در واقع چه حمایت هایی از زنان و کودکان در یک لایحه معقول خانواده باید وجود داشته باشد و تدوین شود؟در مورد بحث حضانت، در قانون مدنی حضانت طفل تا ۷ سالگی با مادر است و بعد از ۷ سال به پدر سپرده می شود، اگر در این میان پدر توانایی نگهداری از طفل را نداشته باشد کودک چه وضعیتی پیدا می کند.در دنیای امروزی حضانت طفل با مادر است تا هر زمانی که مادر این توان را داشته باشد. در غیر این صورت تعیین تکلیف کودک با دادگاه است. جدایی کودک بعد از ۷ سالگی کار درستی نیست زیرا کودک به مادر انس گرفته، کودک شوکه می شود، چرا پس از ۷ سالگی طفل نباید پیش مادر بماند.

- با توجه به مقتضیات زمان و مکان می توانیم برخی از قوانین را تغییر بدهیم از جمله این مشکل را؟

بله ما می توانیم. کسانی که قانون را تهیه و تصویب می کنند مجتهدین و علما هستند و پایبند اصول اسلامی.

- این نگاه سنتی را چگونه می توان به دیدگاه های جدید تبدیل کرد؟

این نگاه های جدید را خیلی ها درک می کنند و قبول دارند، اما پشتیبانی از قوانین جدید به وسیله دولتمردان صورت نمی گیرد. ما در برابر دولتمردان ابزاری نداریم و گفته های ما در بعضی از موارد با مشکلات فکری همراه می شود.

- ماده ۲۳ لایحه خانواده را چگونه ارزیابی می کنید؟

برقراری عدالت در این لایحه ضمانت اجرایی ندارد، قاضی چگونه می تواند عدالت فرد را تشخیص دهد؟در شرایط فعلی مرد می تواند زنان متعددی داشته باشد. اما زمانی که ازدواج دوم صورت می گیرد باید با اجازه زن اول باشد. حداقل زن اول بداند که همسرش می خواهد زن دوم داشته باشد.این لایحه به ظاهر برای حمایت از بانوان است، ولی در واقع به ضرر بانوان قدم برداشته است، اجازه همسر قبلی را به طور ضمنی برداشته اند. جالب است که برخی از نمایندگان مجلس هم می گویند در این لایحه بیشتر از زنان حمایت شده است. در این ماده به تمکن مالی مرد اشاره شده، آیا تمکن مالی رابطه با عدالت او دارد؟ روابط عاطفی بین زن و مرد آیا با پول قابل خریداری است؟هرگز روابط عاطفی با پول قابل خریداری نیست، در این ماده ملاک مادیات است در حالی که ملاک خانواده معنویت است. این لایحه حمایت خاصی از بانوان نمی کند.