آشنایی با کانون اصلاح و تربیت کودکان

به طور متوسط حدود 300 مددجوی زیر 18 سالی که به حـکـم دادگـاه بـه کانون اصلاح و تربیت تهران فرستاده می‌شوند، در دو قسمت دختران و پسران به سر می‌برند.

در ابتدا تقسیم‌بندی، ارزیابی و معاینه آنان آغاز می‌شود. گروه زیر 15 سال توسط خانم‌ها اداره می‌شود و 5 گروه بالای 15 سال نیز که براساس سن، فیزیک بدنی و شخصیت جـداسـازی شده‌اند، در خوابگاه‌های مختلف نگهداری می‌شوند.

فعالیت عمده در بخش پذیرش و تشخیص شامل ارزیـابـی اولـیـه مـددکـاری (از لـحـاظ وضعیت اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی و روانشناسی) و معاینه کامل پزشکی و مشاوره‌ای است. این امر در کنار معاضدت‌های قضایی و با توجه به حقوق افراد ...

صورت می‌گیرد.

مددجویان براساس میزان تحصیلات، سابقه کاری، علایق و استعدادها طبقه‌بندی می‌شوند. در صورت نیاز به مداخله فوری روان‌شناسی و پزشکی به فرد مورد نظر خدمات مورد نیاز نیز ارائه می‌‌شود.

نحوه تحصیل در کانون

تمامی مددجویان در 13 رشته فنی ‌و حرفه‌ای و صنایع دستی و همچنین 3 مقطع تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان تحصیل کرده و براساس آن تقسیم‌بندی شروع به فعالیت می‌کنند. مجتمع آموزشی زیر نظر آموزش و پرورش منطقه 5 قرار داشته و مجتمع فنی و حـرفـه‌ای هـم زیـر نـظـر سازمان فنی و حرفه‌ای و سازمان صنایع دستی در 13 رشته فنی آموزش‌های لازم را ارائه می‌دهد.

مددجویان در تـمـــام طـــول روز در یــکــی از بخش‌ها مشغول هستند (مدرسه و کارگاه و گاهی هر دو) رشته‌های ورزشی نیز به صورت تخصصی آموزش داده می‌شوند. برای مثال، کانون در رشته‌هندبال سابقه شرکت در مسابقات قهرمانی آموزشگاه‌های استان تهران را در پرونده خود دارد. در کنار آموزش‌های تخصصی ورزشی، ورزش عمومی و ورزش صبحگاهی هم پیش‌بینی شده و مددجویان هر روز دو ساعت را در محوطه کانون ورزش می‌کنند.

فعالیت‌های هنری کانون برای مددجویان

در بخش هنری تئاتر، موسیقی و سرود آموزش داده می‌شود. در بخش تئاتر علاوه بر آموزش، کار را برای اجرا در داخل و بیرون آماده می‌کنیم. به عنوان مثال، در این بخش سـال گذشته نمایش "خورشید کاروان" که در جشنواره کشوری شرکت کرد، حدود 20 روز در داخل کانون اجرای عمومی داشت.

در بخش سرود و موسیقی نیز نوازندگی سازهای مختلف آموزش داده می‌شود و کانون برای اجرای سرود در برنامه‌های مختلف داخل کانون و خارج آن آمادگی دارد. این آموزش‌ها در مجموعه "تماشاخانه یاران" کانون ارائه می‌شود. کنسرت‌ها و برنامه‌های فرهنگی نیز به مناسبت‌های مختلف در کانون توسط مددجویان برگزار می‌شود.

در بخش کودکان هم آموزش‌های نقاشی برقرار است. دوره‌های عکاسی و فیلم‌برداری نیز در کنار آموزش‌های دیگر به صورت موردی برگزار می‌شود. بخشی از فعالیت‌های این مرکز شامل فعالیت‌های مذهبی و برنامه‌های مناسبتی مانند ایام محرم و رمضان است. برگزاری نمازهای جماعت، کلاس‌های عقیدتی و اخلاقی، روخوانی و حفظ قرآن کریم از دیگر برنامه‌های کانون به شمار می‌آید.

اقدامات در راستای ارتقای سطح آموزش و تشویق مددجویان بـه کـتاب‌خوانی و همچنین حضور در مشارکت‌های اجتماعی

در راستای ارتقای سطح آموزشی مددجویان علاوه بر کتاب‌خوانی، انتشار دو نشریه در بخش پسران و دختران در دستور کار کانون اصلاح و تربیت قرار دارد. دو نشریه <خانه ما> و <ریحانه> در کانون اصلاح و تربیت تهران و توسط مددجویان تهیه می‌شود.

یکی از اهداف این کانون نهادینه کردن مسئولیت‌پذیری و شرکت در مهم‌ترین فعالیت‌های اجتماعی است که به نوعی رشد اجتماعی را دربردارد؛ ضمن این که مشارکت آنان ارتباط با مددجویان را مناسب‌تر نموده و راحت‌تر می‌توان از درون آنها اطلاع پیدا کرد. اعضای شورای شهر کانون نیز از بین مددجویانی که صلاحیت لازم را طی انتخابات کاملاً رسـمی کسب کرده‌اند، انتخاب می‌شوند. شورای شهر کمیته‌‌های ورزشی، انضباطی،‌آموزشی و بهداشتی تشکیل می‌دهد. شهردار کسی است که بالاترین رأی را در میان دیگر اعضا کسب کرده است و شورای شهر را اداره می‌کند. این شورا آیین‌نامه، تشکیلات، مهر و جا و مکان دارد و با مقامات رسمی مکاتبه می‌نماید. برای مثال، رئیس جمهوری و دادستان کل کشور با دعوت شورای شهر کانون برای بازدید به اینجا آمده‌اند. شورای شهر هر دو ماه یک جلسه دارد و نیازهای مددجویان را به مسئولان منتقل می‌کند.

وضعیت بهداشتی و درمانی در کانون

برای همه مددجویان در ابتدای ورود به کانون اصلاح و تربیت پرونده پزشکی تشکیل می‌شود. اگر مورد حادی وجود داشته باشد، پرونده‌ای برای فرد تشکیل می‌شود. در مواقع دیگر زمانی که ضرورتی پیش بیاید، مددجویان به پزشک مراجعه می‌کنند. در بخش درمانی، کانون از حضور پزشک عمومی، روان‌پزشک و دندان‌پزشک بهره می‌برد و اگر نیاز به اعزام مددجو به بیرون از کانون باشد، شخص برای درمان به خارج از کانون اعزام می‌شود.

در بخش بهداشت و درمان طرحی ارائه شده که براساس آن پس از گزینش مددجویان و آموزش مهارت‌های لازم به آنان، این افراد به عنوان مسئولان نظارت و ترویج بهداشت بین دیگر مددجویان به فعالیت می‌پردازند که تجربه بسیار جالبی است. از دیگر اقدامات اجرایی، بهره‌گیری از مددجویان در بخش نظافت عمومی، نقاشی و بازسازی است که علاوه بر حرفه‌آموزی، مسئولیت‌پذیری را در آنان پرورش می‌دهد. از دیگر فعالیت‌های این بخش، ارائه آموزش درخصوص بهداشت محیط، بهداشت مواد غذایی، روش‌های جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های واگیردار و عفونی و بهداشت بارداری (به صورت اختصاصی برای دختران) است. کارشناس تغذیه نیز بر وضعیت تغذیه مددجویان براساس فرمول‌هایی که برای افراد در این سن لازم است، نظارت دارد؛ زیرا در این سن نیازهای رشدی مددجویان اقتضا می‌کند شیوه تغذیه آنان نسبت به افراد بزرگسال متفاوت باشد که این امر هزینه‌های بالایی را دربردارد.

مجموعه کلینیک‌های مثلثی (مشاوره رفتاری) در رابطه با پیشگیری از شیوع ایدز طراحی شده و با 3 محور بیماری‌های ایدز، مقاربتی و اعتیاد در کانون فعال است و تحت نظارت بهداشت و درمان و با همکاری un‌ فعالیت می‌کند. تقریباً همه مددجویان مورد مـشاوره قرار می‌گیرند و آموزش‌های لازم درخصوص پیشگیری از رفتارهای پرخطر، ایدز و هپاتیت و بیماری‌های مقاربتی به آنان ارائه می‌شود. کسانی که سکس contact‌ داشته و یا افرادی که مورد تجاوز و سوءاستفاده واقع شده‌اند و یا به هر شکلی اعتیاد را تجربه کرده‌اند، وارد این تشکیلات شده و مورد مشاوره و آموزش قرار می‌گیرند.

فعالیت‌های بخش روان‌شناسی

بخش روان‌شناسی از بخش‌های فعال کانون محسوب شده و تمامی مددجویانی که در کانون اقامت دارند، مورد مشاوره روان‌شناسی قرار می‌گیرند. اگر مددجویی نیاز به مـشـاوره، ارزیـابـی و مـداخـلـه داشته باشد، وارد فرآیند مداخلات می‌شود.

علاوه بر ارائه مشاوره فردی و گروهی و همکاری با روان‌پزشکان برای ارجاع افراد، طراحی برنامه‌های جدید آموزشی برای کارکنان در زمـیـنـه نـحـوه ارتـباط با مـددجـویـان،‌مـهارت‌های زندگی و نظارت بر تحقیقاتی که در کانون صورت می‌گیرد نیز در این قسمت انجام می‌شود.

مشارکت‌های مردمی در ارائه خدمات کانون

مشارکت‌های مردمی قالب‌های مختلفی دارد که از سوی تشکیلات غیردولتی)NGO‌ها) ارائه می‌شود. همکاران غیردولتی خوبی از سابق داریم که از جمله آنها می‌توان به کانون وکلا، شورای کتاب کودک و نهادهای غیردولتی مانند سازمان حمایت از کودکان، جمعیت امام علی(ع) و انجمن معتادان گمنام)NA(‌اشاره کرد. تعدادی از همکاران ما هم به صورت افتخاری در امور مورد علاقه‌شان به ارائه خدمات به کـانـون مـی‌پـردازنـد. ارائه کمک‌های مالی مردمی برای آزادسازی مددجویانی که به علت الزام به پرداخت دیون در موارد منجر به فوت و عدم توان مالی در کانون به سر می‌برند، از دیگر مشارکت‌های مردمی به حساب می‌آید که در حل مشکلات مددجویان این مرکز نقش بسزایی دارد. در این راستا افرادی به صورت ثابت و افرادی نیز به صورت مناسبتی مانند روز جهانی کودک و ایام ماه مبارک رمضان در قالب جشن گلریزان با این مرکز همکاری دارند.

فـعـالـیـت‌های برون‌سازمانی کانون

بخش دیگری از فعالیت‌های این مرکز فعالیت‌های برون‌سازمانی با نهادهای اجتماعی از جمله کمیته امداد، انجمن حمایت از زندانیان، سازمان بهزیستی، آموزش و پرورش، سازمان فنی و حرفه‌ای، سازمان صنایع دستی، حـوزه‌های قضایی مرتبط و صندوق بین‌المللی حقوق کودکان (یونیسف) است. برقراری ارتباط با مراکز دانشگاهی و علمی هم در دستور کار ما قرار دارد و از دانشگاه‌ها و مراکز علمی کارورز و گروه‌های تحقیق و پژوهش در قـالـب پـایـان‌نـامـه و طـرح‌هـای پـژوهشی می‌پذیریم. کارآموزان قضایی نیز به اینجا می‌آیند و مشکلات قضایی این مرکز را به آنان منتقل می‌کنیم. تلاش ما بــر ایـن اسـت کـه عـلاوه بـر فعالیت گروه مددکاری، فرآیند دادرسی را تسریع نماییم.

فعالیت‌های بخش مددکاری در کانون

عمده فعالیت‌های واحد مددکاری اجتماعی حول محور توانمندسازی، قادرسازی برای خروج و برقراری ارتباط با خانواده، تسهیل فرآیند بازاجتماعی شدن، ارتباط دادن مددجویان با مرکز مراقبت بعد از خروج و تسهیل فرآیند دادرسی می‌چرخد.

تمامی مددجویان هفته‌ای دو ساعت مجاز به ملاقات با خانواده‌های خود هستند. این جلسات رودررو است و مددکاران، روان‌شناسان و مسئولان قضایی در آن حضور دارند تا به بررسی مشکلات خانواده‌ها و مددجویان و نـیـز مـشـکـلات ارتباطی موجود بین آنان بپردازند. هر گروه یک روان‌شناس و یک مددکار دارد که بر رفتار و نحوه ارتباط مـددجو با خانواده‌اش نظارت می‌کند.

موازین و استانداردهای بین‌المللی در کانون

کانون با نهادهای بیرون از مرکز ارتباطات مناسبی دارد. پیمان‌نامه‌ها و معاهده‌های بین‌المللی همچون پیمان‌نامه حقوق کودک، پیمان‌نامه ریاض، حداقل مقررات رفتار با کودک معارض با قانون، مقررات پـکـن درخصوص کـلیت اسـتانداردهای دادرسی ویژه نوجوانان، رهنمودهای ریاض برای پیشگیری از بزهکاری نوجوانان، مقررات سازمان ملل درخصوص حمایت از کودکان و نوجوانان محروم از آزادی به عنوان استانداردهای بین‌المللی مطرح می‌باشند. یکسری ضوابط داخلی هم در کانون وجود دارد و آیین‌نامه سابق کانون اصلاح و تربیت نیز هنوز دارای اعتبار است. سال گذشته سازمان ملل شاخصی را تحت عنوان <شاخص‌های ارزیابی دادرسی کودکان و نوجوانان> تدوین کرد که در آن 15 شاخص تعریف شده است.

کشورها براساس این شاخص ارزیابی می‌شوند. ایران تقریباً اکثریت این شرایط را داراست؛ جایی هم که مشکلاتی به وجود می‌آید، در تعریف کودک است. قانون ایران سن 15 سال را برای پسر و 9 سال را برای دختر سن مسئولیت کیفری می‌داند؛ در حالی که قوانین بـیـن‌المللی سن 18 سال را سن کودک تعریف کرده‌اند. مشکلات دیگری هم در این راستا وجود دارد و چنانچه لوایحی که به مجلس ارسال شده به تصویب برسند، در حل این مشکلات بسیار کارساز خواهند بود. ریشه برخی تعارضات موجود بین قوانین داخلی و قوانین بین المللی در حوزه ســیـــاســـت‌گـــذاری اســـت. شـــایـــان ذکــر اســت روان‌شناسان کودک را 18 سال تعریف می‌کنند. ملاک در اینجا رشد اجتماعی است که با بلوغ فیزیولوژی و شرعی تفاوت دارد. بلوغ شرعی می‌تواند مبنای ورود به تکالیف شرعی باشد؛ اما مفهومش این نیست که این سن مبنای رشد اجتماعی و تبلور تمامی قدرت‌های شناختی فرد است.

همان‌گونه که ملاک برای امضای سند سن 18 سالگی است و در آنجا ملاک رشد اجتماعی که مسئولیت اجتماعی ایجاد می‌کند، ما این مرز را قائلیم که برای مسئولیت اجتماعی تجدیدنظر در سن مسئولیت کیفری نیز لازم است. تحقیقات نشان داده است حتی در مورد والدینی که فرزندان خود را اجـتـمـاعـی‌تر پرورش می‌دهند، این فرزندان باز هم رشد اجتماعی خود را در سن 21 سالگی نشان می‌دهند.

استفاده از پلیس کودک

در کشور ما هنوز نهادی با عنوان پلیس کودک پیش‌بینی نشده و کودکان و نوجوانان در پلیس آگاهی تهران مورد تحقیقات اولیه قرار می‌گیرند. از این رو روش‌هایی که در قبال این افراد مورد استفاده واقع می‌شوند، روش‌های خاص اطفال نیستند. بقیه مسائل چارچوب مناسبی را طی می‌کنند. افرادی که از سیستم دادرسی ما بازرسی می‌کنند، در پاره‌ای از موارد حتی این سیستم را نمونه ارزیابی می‌نمایند. برای مثال، پرفسور "پینه رو"، نماینده مستقل دبیر کل سازمان ملل متحد در زمینه تحقیق روی خشونت علیه کودکان، فعالیت‌ها و نحوه رفتار با مددجویان در این مرکز را یک الگوی قابل ارائه به جهان معرفی کرده است.

مرکز مراقبت پس از خروج از کانون اصلاح و تربیت

از لحاظ آیین‌نامه‌ای این مرکز قانون ندارد؛ اما روی کاغذ مرکز مراقبت ‌پس از خروج وظیفه سامان‌دهی مجدد کسانی را که از زندان‌ها خارج می‌شوند؛ از جمله بچه‌ها را عهده‌دار است.

مرکز مراقبت پس از خروج باید کسی را که از کانون بیرون می‌رود، به بطن جامعه برده و به خانواده‌ها پیوند بزند، شغلی برایش دست و پا کند، سرپناهی برای او مهیا نماید و در نهایت او و رفتارهایش را کنترل کند و اگر در جایی گیر کرد، به یاری‌اش بشتابد و اگر به راهنمایی نیاز داشت، به او مشورت بدهد؛ اما در عمل این اقدامات نمی‌تواند اتفاق بیفتد؛ برای این‌که مرکز مراقبت‌پس از خروج هنوز تشکیلات مصوب ندارد.

این مرکز به واسطه یک آیین‌نامه که مصوب رئیس قوه‌قضاییه است، در کنار سازمان زندان‌ها ایجاد شده؛ در حالی که هنوز فاقد چارت سازمانی است؛ یعنی معلوم نیست چند نیرو نیاز دارد، این نیروها رسمی هستند یا قراردادی یا باید از کدام قسمت تأمین نیرو شود؛ حتی این مرکز بودجه و برنامه مصوب نیز ندارد.

الان این مرکز در حال انجام دادن یک کار تجربی است. یک عده از رئیس و معاون گرفته تا مددکار و روان‌شناس که تعدادشان از 15-10 نفر تجاوز نمی‌کند، دور هم جمع شده‌اند و می‌خواهند یک استان را پوشش دهند. حالا ببینید استان تهران چه تعداد زندانی دارد. به طور تقریبی چیزی حدود 150 تا 250 هزار نفر در سال به زندان‌ها می‌آیند که هر کدام از آنها نیاز به نوعی از مراقبت دارند؛ اما آیا با این 15-10 نفر بدون بودجه کاری می‌توان کرد؟

مسئول مستقیم راه‌اندازی و تقویت این مرکز

‌سیستم‌های رفاهی کشور مسئولیت اصلی را برعهده دارند و قوه قضاییه می‌تواند در کنار آنها باشد. این در حالی است که سازمان زندان‌ها تنها یک آیین‌نامه برای ایـن مـرکز تصویب کرده؛ بدون آن که دولت برایش تشکیلات و بودجه پیش‌بینی کرده باشد. من وقتی رئیس این مرکز بودم، بچه‌هایی در آنجا به سر می‌بردند که هیچ کسی را نداشتند و ما نه می‌توانستیم برای آنها خانه بگیریم، نه بهزیستی آنها را می‌پذیرفت و نه کمیته امداد آنها را تحت‌پوشش قرار می‌‌داد؛ یعنی هیچ جا نیست، هیچ چیز نیست و بچه‌ها در جامعه رها هستند.

منبع: مأوی‌نیوز، مورخ 6/8/1388، گفت‌و‌گوی اختصاصی خانم صدیقه دباغی از «مأوی» با لطف‌الله محسنی - رئیس کانون اصلاح و تربیت

تهیه و تلخیص: قاضی داگستر